Κύριο σημείο αναφοράς στην πόλη της Θεσσαλονίκης υπήρξε ο χώρος της Αρχαίας Αγοράς και στην ελληνιστική και στη ρωμαϊκή εποχή. Ιδιαίτερα στα χρόνια των Ρωμαίων ο χώρος της Αγοράς (Forum) αποτελούσε το κοινωνικό και θρησκευτικό κέντρο όλης της πόλης και το χώρο όπου υπήρχαν τα πιο επιβλητικά και μεγαλοπρεπή δημόσια κτίρια.
Οι Ρωμαίοι, λαός κύρια πολεμικός, διατήρησαν και χρησιμοποίησαν πολλά στοιχεία από την ελληνική αρχιτεκτονική και πολεοδομία. Όμως τα έργα τους διακρίνονταν και για την "ορθογωνισμένη" ετρουσκική αντίληψη οργάνωσης των χώρων, που δίνει αρχιτεκτονικές
λύσεις στα ρωμαϊκά κτίρια με πολυσύνθετη λειτουργική ποικιλία.
| Αναπαράσταση του νότιου και ανατολικού τμήματος της αρχαίας αγοράς στη Θεσσαλονίκη |
Κύριο χαρακτηριστικό των πόλεων ήταν η ύπαρξη δύο κύριων οδικών αξόνων, κάθετων μεταξύ τους, που είχαν κατά κανόνα προσανατολισμό: βορράς-νότος ο ένας (cardo) και ανατολή-δύση ο άλλος (decumanus). Οι δρόμοι αυτοί με αψίδες, τόξα, περιστύλια και με στοές, που δημιουργούσαν συχνά αίθρια με αναβρυτήρια (συντριβάνια), νυμφαία και κρήνες, συναντιούνταν στο χώρο της Αγοράς (Forum) γύρω από την οποία αναπτύσσονταν τα μεγαλοπρεπή και συχνά πομπώδη δημόσια κτίρια.
Οι αρχαιολογικές έρευνες και οι διάφορες μαρτυρίες πείθουν πως παρόμοια εικόνα αίγλης και μεγαλείου επικρατούσε και στη Θεσσαλονίκη. Ο ένας δρόμος (βορράς-νότος) προσδιορίζεται στη σημερινή οδό Βενιζέλου, που ένωνε το λιμάνι με την Άνω Πόλη (Ακρόπολη), όπου στρατοπέδευε η φρουρά της πόλης. Ο άλλος είναι η σημερινή οδός Εγνατία (ανατολή-δύση), που ένωνε τις δύο κύριες πύλες των Τειχών της Θεσσαλονίκης: την Κασσανδρεωτική στα ανατολικά και την πύλη του Αξιού (Χρυσή Πύλη) στα δυτικά. Στο μέσο σχεδόν της διαδρομής της σημερινής οδού Εγνατία ήταν η Αρχαία Αγορά, κάτι αντίστοιχο με την Ελληνική Αγορά αλλά με αρχέτυπο το κέντρο της Ρώμης, το Forum Romanum.
Η χρονική περίοδος μέσα στην οποία κτίστηκε η Ρωμαϊκή Αγορά της Θεσσαλονίκης υποστηρίζεται πως είναι το 42 π.Χ.-138 μ.Χ. Στα χρόνια αυτά κτίστηκαν πολλές Αγορές (Fora) στις διάφορες Ρωμαϊκές επαρχίες, σχεδόν πανομοιότυπα. Μία άλλη άποψη υποστηρίζει πως η Αρχαία Αγορά Θεσσαλονίκης είναι έργο της περιόδου της Ρωμαϊκής Τετραρχίας (τέλη 3ου και αρχές 4ου μ.Χ. αιώνα).
